Başkaları ne demiş olursa olsun, insan asıl belgelerin tozlarını hiçbir vakit kendisi temizlemeden yani o vesikaları kendisi bulmadan ve tasfiye etmeden tarihi tam bir surette anlamaya muvaffak olamaz.”
— Langois
Geçmişten bugüne kalan dokümanlar gerek geçmişin aydınlatılmasında, gerekse tarih öğretimi aracılığıyla günümüz insanının ihtiyaç duyduğu temel becerilerin kazandırılması açısından hayati önem taşımaktadır. Çağımızın gelişmiş toplumlarında tarih derslerine yüklenen önemli görevlerden bir tanesi, kanıtları değerlendirme becerisini bu dersler aracılığıyla öğrencilere kazandırmaktır. Bu çerçevede öğrencilere tarihi dokümanlar sunularak, onlardan bu materyalleri değerlendirmeleri ve kullanmaları istenebilir (Demircioğlu, 2005).
Öğrencilere tarihin nasıl yazıldığı ve bize nasıl ulaştığı öğretildiği zaman, tarih artık onlar için bir dizi iddianın ezberlenmesi olmaktan çıkacaktır. Doküman ile öğrenme hem tarihi bilginin nasıl oluşturulduğuna ışık tutacağı gibi hem de öğrenilen konunun anlamlandırılmasında yardımcı olabilecek bir metottur (Işık, 2008). Doküman, “geçmiş olaylara tanık olmuş ya da katılmış kimselerce oluşturulan raporlar, günlükler, konuşmalar, fotoğraflar, mektuplar, çizimler, hatıralar, haritalar” şeklinde tanımlanmıştır (Ata, 2002).
Bunların yanında geçmişe ait mektuplar, belgeler, raporlar, tutanaklar, tapular, senetler, resmi yazışmalar, kanun metinleri, posterler, günlükler, fermanlar, broşürler, gazeteler, dergiler, afişler, kitaplar, yıllıklar, yazışmalar, kişisel dokümanlar, dini kitaplar, hatıratlar, edebi metinler, biyografiler, otobiyografiler, paralar, madalyalar birer yazılı materyaldir.
Yakın tarihimize ilişkin birinci el belgelerin çoğu Osmanlıcayla yazılmıştır. Lise çağındaki öğrencilerimizin Osmanlıca temel okuma becerisini kazanmalarını müteakip, yukarıda bahsi geçen materyallerden dersin amacına uygun olanları seçilerek öğrencilerin önüne ham tarih malzemesi olarak konulabilir. Tarihi metinler tarihçinin başlıca çalışma araçlarındandır. Mesela bir erin savaş zamanındaki yol hatıra defteri, savaş gerçekleri hakkında herhangi bir resmi bilgiden çok daha iyi bir fikir verebilir. Bütün tarih çalışmalarının can damarını belgeler ve diğer yazılı kaynaklar oluşturmaktadır (Işık, 2008).
Ülkemizde son yıllarda Osmanlı Türkçesine ya da yaygın kullanımıyla Osmanlıcaya ilgi giderek artmaktadır. Peyami Safa’nın devletimizin ilk yıllarındaki “Osmanlıca öğretiminin devlet eliyle yapılması gerektiği” düşüncesinin uygulamaya geçirildiği günleri yaşamaktayız. Osmanlı Türkçesi Sosyal Bilimler Liselerinde 10. sınıftan itibaren zorunlu olmakla birlikte diğer liselerde seçmeli dersler arasına girmiş ve okutulacak dersler listesindeki yerini almıştır. Gençlerimizin yavaş yavaş “eski yazıyı” öğrenmeye başlaması tarih eğitiminde dokümanlara dayalı öğrenme metoduna yeni malzemeler sunma imkânını da beraberinde getirmektedir.
Özellikle lisede okutulan Türkiye Cumhuriyeti İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük dersi ile ilgili birinci elden kaynaklar, daha önceki dönemleri konu alan Osmanlı Tarihi veya Orta Asya Türk Tarihi gibi konulara oranla çok daha zengindir. Bu derslerde Osmanlıca tarihi dokümanlar sınıfa getirilebilir. Bu dokümanların sınıfta öğrencilerle birlikte transkripte edilmesinden sonra belgenin tarihsel metotlarla sorgulanmasıyla öğrenciler küçük birer tarihçi gibi tarihi bilgi üretmenin yollarını keşfedebilirler.
Birinci el kaynakların kullanılması öğrencilerin önemli tarihsel kavramlarla karşılaşmasını sağlar. Öncelikle öğrenciler, bütün yazılı tarihlerin yazarın geçmiş olaylara ilişkin yorumu olduğunu fark eder. İkinci olarak birinci el kaynaklarla öğrenciler geçmişte yaşamış insanların yaşamı ile doğrudan temas kurar. Tarih öğretiminde özellikle birinci el kaynakların kullanılmasının eğitsel gerekçesi, büyük oranda öğrencilerin ömür boyu işine yarayabilecek becerilerin geliştirilmesi anlayışına dayanmaktadır (Ata, 2002).
Derslerde öğrencilere birinci ve ikinci el kaynak dokümanlar verilerek bunları incelemeleri sağlanabilir. Burada en önemli nokta öğrencinin ilgili dokümana yönelteceği sorulardır. İlgili doküman incelenirken öncelikle o belgenin geçtiği dönemle ve olayla ilgili sorular üretilmelidir. Daha sonra sorulara verilen cevaplarla öğrenciler tarihsel metinler oluşturabilirler. Bir belgeyi çözümlemek için onun kim tarafından yazıldığına, kim için ve ne amaçla ortaya konulduğuna dair sorular sorulup cevaplar alınabilir (Işık, 2008). Yani öğrencileri dokümanlarla haşır neşir etmenin amacı onları tarihçi olarak yetiştirmek değildir. Çünkü ancak birkaç öğrenci tarihçilik mesleğine heves edebilir. Asıl amaç yazılı dokümanları okurken pratiğini yaptıkları eleştirel okuma becerilerini gündelik yaşamda da kullanabilecek iyi ve etkin vatandaşlar yetiştirmektir (Keleş, Ata, Köksal, 2006).
Tarih derslerinde dokümanlarla meşgul olan öğrenci bir tarihçinin ne yaptığını, nasıl yaptığını kısmen anlayacak ve tarihçiler gibi davranmayı keşfedebilecektir. Bunun yanında öğrenciler sadece tarihi bilgi birikimi ve becerileri değil, belge transkripti neticesinde kelime haznelerini geliştirecek ve dillerinin zenginliğinin farkına varacaklardır. Ancak burada derslerde kullanılacak Osmanlıca dokümanın içeriği ile amaçlara ve kazandırılmak istenen tarihsel becerilere uygunluğunu tespit etme noktasında öğretmene büyük sorumluluk düşmektedir.
Birinci el kaynaklar öğrencileri gerçek ve bireysel oldukları için büyüler. Onların yardımıyla tarih insana daha yakın hale gelir. Orijinal kaynakların kullanımı öğrencilerin yazılı tarihe elleriyle dokunmalarını sağlar. Böylece geçmişte var olan şeylere dokunarak onların değerlerine ve hislerine de dokunmuş olurlar. Bu insana dair ifadeler tarihe renk ve heyecan katarak öğrencileri doğrudan karakterlerin kendilerine bağlar, kuru bir bilgilendirmeden öte gerçek ve canlı bir nitelik kazandırır (Doğan, 2007).
Dünyada pek çok gelişmiş ülke tarihlerine ilişkin milyonlarca dokümanı internet ortamında ve CD’lerde öğrencilerin kullanımına sunmaktadır. Örneğin Amerika’da Birleşik Devletler Ulusal Arşivler ve Kayıtlar Kurumu (National Archives and Records Administration), Amerikan tarihi ile ilgili pek çok belgeyi sanal ortama aktarmıştır. Bu kurumun eğitim şubesi Social Education dergisinde “Dokümanlarla Öğretim” adlı bir köşede her ay bir doküman yayınlayıp öğretmenlere bu dokümanın sınıfta nasıl kullanılacağına ilişkin önerilerde bulunmaktadır. Bunun yanı sıra yaz aylarında öğretmenlere doküman kullanım stratejilerine ilişkin atölye çalışmaları düzenlenmektedir (Ata, 2002).
Pekâlâ bu tür uygulamalar ülkemizde de yapılabilir. Devlet arşivleri ve MEB işbirliğiyle tarih öğretmenlerinin kullanımına yönelik seçilmiş tarihi dokümanlar EBA platformunda kullanıma açılabilir. Bu materyallerden oluşturulmuş kaynaklar, etkinlik örnekleri öğretmenlerin kullanımına sunulabilir. Yine öğretmenler performans ödevlerinde veya proje çalışmalarında öğrencilerini birinci ve ikinci el yazılı kaynakları kullanmaya yönlendirebilirler.
Bu tür uygulamaların yerleşebilmesi için 9. sınıf tarih derslerinde öğrencilere tarihsel doküman inceleme yöntemleri öğretilmeli ve bu yönde çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle “Tarih Bilimi” ünitesinde dokümanların nasıl kullanılması gerektiğine dönük örnek çalışmalar yapılmalıdır. Elbette bakanlıkça öğretmen yeterliliklerinin geliştirilmesi ve bu amaçla hizmet içi eğitim ihtiyacının göz önüne alınması da gereklidir.
Derslerinde birinci el kaynakları Osmanlı Türkçesinden okuyabilen, transkript edebilen, belge içindeki bilmediği kelimeleri ve tarihi kavramları öğrenen, belgeyi yorumlayabilen ve bildikleriyle kıyaslayıp bilgi üretebilen bir öğrencinin tarihe bakışı, kitaplardan hazır bilgi alan öğrencilerden farklı olacaktır.
Kaynakça:
Ata, B. (2002). Tarih Derslerinde “Dokümanlarla Öğretim” Yaklaşımı, Türk Yurdu C.22, (175), 80-86.
Doğan, Y. (2007). Sosyal Bilgiler Öğretiminde Tarihsel Yazılı Kanıtların Kullanımı, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi
Demircioğlu, İ. H. (2005). Tarih Öğretiminde Öğrenci Merkezli Yaklaşımlar, Ankara: Anı Yayınları.
Işık, H.(2008).Tarih Öğretiminde Doküman Kullanımının Öğrencilerin Tarihsel Düşünme Becerilerine ve Başarılarına Etkisi, Ankara: Yayımlanmamış Doktora Tezi
Keleş, H., Ata, B. ve Köksal, İ. (2006). “Tarihî Dokümanla Tarih Öğretiminin Lise Öğrencilerinin Başarısına Etkisi”, G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2, 99-112.
